Avropa Məhkəməsinin vəkilin cəzaçəkmə müəssisələrinə girişdə və çıxışda yoxlanılmasına dair qərarı

Tərcümə

İyunun 20-də Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Azərbaycana qarşı növbəti qərarını elan etdi. Qərar Azərbaycanda insan haqları vəkillərinin istintaq təcridxanaları və cəzaçəkmə müəssisələrinə girişdə və çıxışda yoxlanılması və sənədlərinin təftişə məruz qalması ilə bağlı son illər bərqərar olmuş pis praktika ilə bağlıdır. Belə bir hüquq pozuntusna məruz qalan vəkil Fariz Namazlı ölkədaxili məhkəmə insantansiyalarını keçdikdən sonra Strasburq Məhkəməsinə müraciət edib.

 

“Tribunat” qərarın əhəmiyyətini nəzərə alıb, onu Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Qərarın tam mətnini təqdim edirik. 

 

GİRİŞ

 

1. Müraciət əsasən ərizəçi - vəkilin sənədlərinin yoxlanılması və həbsxanada görüşdükdən sonra müdafiə etdiyi şəxsin ona verdiyi yazılı ifadənin götürülməsi iddiası ilə bağlıdır. Bu iddia Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən məsələlər qaldırır.

 

FAKTLAR

 

2. Ərizəçi 1982-ci il təvəllüdlüdür və Sumqayıt şəhərində yaşayır. Onu Azərbaycanda fəaliyyət göstərən vəkillər cənab Y.İmanov və cənab N.Kərimli təmsil edib.

3. Hökumətii  cənab Ç.Əsgərov təmsil edib.

4. Tərəflərin təqdim etdikləri işin faktları aşağıdakı kimi ümumiləşdirilə bilər.

5. Ərizəçi hüquqşünasdır və Azərbaycan Vəkillər Kollegiyasının üzvüdür. O, daxili cinayət proseslərində və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində (“Məhkəmə”) müştərisi olan A.H.-ni təmsil edib.

6. 10 avqust 2018-ci ildə ərizəçi A.H.-nın Məhkəmədəki işləri ilə bağlı bəzi məsələləri müzakirə etmək üçün həbsxanada cəza çəkən A.H. ilə görüşmək üçün Qobustan Həbsxanasına gedib.

7. Ərizəçinin dediyinə görə, onun A.H. ilə görüşməsinə yalnız həbsxananın girişində sənədləri yoxlanıldıqdan sonra icazə verilib. O, sənədlərinin yoxlanılmasının qanunsuz olduğunu deyərək etiraz edib. Lakin həbsxana işçiləri onun etirazına məhəl qoymayıblar. Görüş zamanı o, A.H. ilə müxtəlif məsələləri müzakirə edib, o da ona Məhkəməyə göndərilməsi üçün beş səhifəlik yazılı ifadə verib.

8. Görüş başa çatdıqdan sonra ərizəçi həbsxananı tərk etmək ərəfəsində olan zaman həbsxana işçiləri onun sənədlərini yenidən yoxlayıblar. Ərizəçi əməkdaşların hərəkətlərinə etiraz etsə də, onun etirazlarına məhəl qoymayıblar. Onun sənədləri yoxlanılarkən A.H.-nin verdiyi yazılı ifadəni həbsxana müdirinə göstərmək üçün götürüblər. Təxminən otuz dəqiqə sonra işçilər həbsxana müdirinin göstərişi ilə bu ifadəni ona qaytara bilməyəcəklərini ərizəçiyə bildiriblər. Yazılı ifadənin götürülməsi ilə bağlı heç bir protokol və ya başqa sənəd tərtib edilməyib.

9. 11 avqust 2018-ci ildə ərizəçi Ədliyyə Nazirliyinin Penitensiar Xidmətinə şikayət edərək iddia edib ki, Qobustan Həbsxanasının əməkdaşları onun sənədlərini həbsxananın giriş-çıxışında qanunsuz olaraq yoxlayıblar və müvəkkilinin ona verdiyi sənədi götürüblər. O iddia edib ki, bu hərəkətlər onun vəkil kimi hüquqlarını və müvəkkili ilə imtiyazlı ünsiyyəti hüququnu pozub.

10. Həmin tarixdə ərizəçi onun sənədlərinin yoxlanılmasından və müvəkkilinin yazılı ifadəsinin Qobustan Həbsxanasının əməkdaşları tərəfindən götürülməsindən 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinə də şikayət edib. Xüsusilə, o, bu hərəkətlərin məxfilik prinsipinin pozulmasını təşkil etdiyini və qanunsuz olduğunu bildirib.

11. Penitensiar Xidmət 11 sentyabr 2018-ci il tarixli məktubla ərizəçinin şikayətinə cavab verib və ona bildirib  ki, şikayətinə baxılıb və həbsxana əməkdaşlarının A.H.-ya məxsus hər hansı sənədi götürməsi və ya orada A.H.-nın ərizəçi ilə məxfi ünsiyyətinə müdaxilə ilə bağlı hər hansı sənədin olması müəyyən edilməyib..

12. İş materiallarında olan sənədlərdən görünür ki, 20 sentyabr 2018-ci il tarixində Qobustan Həbsxanasının rəisi ərizəçinin həmin məhkəmədə baxılan şikayəti ilə bağlı 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinə məktub göndərib. Məktubda o bildirib ki, 10 avqust 2018-ci il tarixində ərizəçi Qobustan Həbsxanasına gəlib və orada A.H. ilə saat 12:35-dən  17:20 -dək görüşüb. Ərizəçinin portfelindəki sənədlər senzuraya məruz qalmayıb, lakin portfel ümumi yoxlamadan keçirilib (ümumi baxış). A.H.-nın yazdığı heç bir şikayət və ya ifadə həbsxana işçiləri tərəfindən ələ keçirilməyib.

13. 14 oktyabr 2018-ci ildə ərizəçi 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsinə ərizə ilə müraciət edərək ondan sənədlərinin yoxlanılması və s. yazılı ifadənin götürülməsi zamanı həbsxananın nəzarət-buraxılış məntəqəsində yerləşən təhlükəsizlik kameralarından video çəkilişlərin əldə edilməsini xahiş edib. O, həmçinin, məhkəmədən A.H.-nın də şahid qismində dindirilməsini istəyib. Ərizəçi həmçinin Qobustan Həbsxanasının rəisinin 20 sentyabr 2018-ci il tarixli məktubunun məzmununu mübahisələndirib  və bildirib ki, həmin gün yanında portfeli olmayıb və sənədlərini əlində saxlayıb. O, bir daha qeyd edib ki, həbsxana işçiləri onun sənədlərini oxuyaraq, yoxlayaraq, müvəkkilinin verdiyi yazılı ifadəni ələ keçiriblər.

14. 5 mart 2019-cu il tarixdə 1 saylı Bakı İnzibati-İqtisadi Məhkəməsi qərar çıxarıb ki, ərizəçi cavabdehin yoxlanmaya məruz qalması və sənədlərinin senzuradan keçirilməsi və müvəkkili tərəfindən özünə verilən yazılı ifadənin ələ keçirilməsi ilə bağlı iddialarını təsdiq edən hər hansı sübutu məhkəməyə təqdim etmədiyi üçün ərizəçinin iddiasına baxılması qeyri-mümkündür,

15. 16 mart 2019-cu ildə ərizəçi aşağı instansiya məhkəməsinin onun şikayətinə baxmaqdan imtinasının qanunsuz olduğunu əsas gətirərək, həmin qərardan apellyasiya şikayəti verib.

16. 25 aprel 2019-cu ildə Bakı Apellyasiya Məhkəməsi ərizəçinin şikayətini təmin etməyib.

17. 14 may 2019-cu ildə ərizəçi əvvəlki şikayətlərini təkrarlayaraq kassasiya şikayəti verib. O, həmçinin qeyd edib ki, birinci instansiya məhkəməsindən həbsxananın nəzarət-buraxılış məntəqəsindəki kameralardan video yazıların alınmasını və A.H.-nın şahid qismində dinlənilməsini xahiş etsə də, məhkəmə bu vəsatətləri təmin etməyib.

18. 16 iyul 2019-cu ildə Ali Məhkəmə ərizəçinin kassasiya şikayətini təmin etməyib. Ali Məhkəmə hesab edib ki, ərizəçi cavabdehin sənədlərini senzuraya məruz qoyması və müştərisinin yazılı ifadəsini ələ keçirməsi barədə iddialarını təsdiq edən hər hansı sübut təqdim etmədiyinə görə, aşağı instansiya məhkəmələri mahiyyətinə görə şikayətə baxmamaqda haqlı olublar. Ali Məhkəmə onu da qeyd edib ki, məhkəmə iclasında iştirak edən cavabdehin nümayəndəsinin videoyazıların bir ay sonra avtomatik olaraq silindiyi üçün artıq mövcud olmadığını bildirməsi ərizəçinin təhlükəsizlik kameralarından çəkilmiş video çəkilişlərə dair vəsatəti birinci instansiya məhkəməsi tərəfindən təmin edilməyib.Həmçinin, Ali Məhkəmə müəyyən edib ki, A.H. məqbul sübutlar verə bilməz, çünki ərizəçinin özünün dediyi kimi, onun sənədlərinin yoxlanılması və ifadəsinin götürülməsi A.H.-nın iştirakı ilə deyil, həbsxananın nəzarət-buraxılış məntəqəsi ərazisində aparılıb.

19. Ali Məhkəmənin qərarı ərizəçiyə 30 iyul 2019-cu ildə təqdim edilib.

 

MÜVAFİQ HÜQUQİ Çərçivə

 

28 DEKABR 1999-cu il tarixli Vəkillər və vəkillik fəaliyyəti haqqında qanun (“QANUN”)

 

20. Qanunun həmin vaxt qüvvədə olan müvafiq hissəsi aşağıdakı redaksiyada verilib:

Maddə 7. Vəkillik fəaliyyətinin təminatı

I. Təşkilati formasından asılı olmayaraq idarə, müəssisə və təşkilatlar vəkillərə öz peşə borclarını yerinə yetirərkən yardım etməyə borcludurlar.

...

III. Vəkili peşə borcunu həyata keçirməklə əlaqədar ona məlum olan hallar barədə dindirmək qadağandır.

Peşə fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar vəkillər tərəfindən toplanılan sənədlər və digər sübutlar, vəkillik icraatları (dosye) istintaq və məhkəmə orqanları tərəfindən tələb edilə və götürülə bilməz.

IV. Vəkillərə və onların təşkilatlarına edilən bütün müraciətlər vəkillər tərəfindən sirr kimi qorunur.

Tutulan, həbs edilən və ya məhkum edilən şəxslərə hüquqi yardımın göstərilməsi üçün vəkil ilə təklikdə görüşlər və məsləhətləşmələr üçün lazımi şərait yaradılmalı, konfidensiallıq təmin olunmalıdır...”

Maddə 16 Vəkilin vəzifələri

“I. Peşə fəaliyyətini həyata keçirərkən vəkil:

qanunun tələblərini icra etməli, müdafiə edilən və ya hüquqları təmsil edilən şəxsin mənafelərini qorumaq üçün qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş bütün üsullardan istifadə etməlidir;

vəkil sirrini qorumalı, vəkil andına və vəkil etikasına riayət etməlidir;

...”

Maddə 17 Vəkil sirri

“I. Vəkilin peşə vəzifələrinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar aldığı məlumatlar, verdiyi məsləhətlər və arayışlar vəkil sirrini təşkil edir.

...”

CƏZALARIN İCRASI MƏCƏLLƏSİ (“CİM”)

21. CİM-in 75-ci maddəsində nəzərdə tutulur ki, cəzaçəkmə müəssisəsinin müdiriyyəti müəssisəyə daxil olan və çıxan şəxsləri, onların əşyalarını və nəqliyyat vasitələrini yoxlamaq (baxış yoxlama) hüququna malikdir (maddə 75.5). Baxış və axtarış tədbirlərinin keçirilməsi qaydası cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydaları (maddə 75.6) ilə müəyyən edilir.

22. CİM-in 81-ci (məhkumların qohumları, vəkilləri və digər şəxslərlə görüşməsi) maddəsində nəzərdə tutulur ki, Hüquqi yardım almaq üçün məhkumların özlərinin, yaxın qohumlarının və ya onların qanuni nümayəndələrinin ərizəsinə əsasən məhkumlara vəkillərlə, habelə belə yardımı göstərmək hüququna malik olan digər şəxslərlə görüş verilir (maddə 81.7). Məhkumlarla bu Məcəllənin 81.7-ci maddəsi ilə müəyyən edilmiş görüşlərin sayı və müddəti məhdudlaşdırılmır və cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydalarına riayət edilməklə həyata keçirilir(maddə 81.8). Vəkil və ya hüquqi yardım göstərmək hüququna malik olan digər şəxs cəzaçəkmə müəssisəsinə onun şəxsiyyətini və səlahiyyətlərini təsdiq edən sənədi təqdim etdikdə buraxılır (maddə 81.9).

ƏDLİYYƏ NAZİRLİYİ KOLLEGİYASININ 29 dekabr 2011-ci il tarixli 7-N nömrəli Qərarı ilə təsdiq edilmiş Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydaları (Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydaları)

23. 1-ci bölmədə nəzərdə tutulur ki, Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydaları müəyyən müddətə və ya ömürlük həbs cəzalarının icrası və çəkilməsi qaydalarının həyata keçirilməsi mexanizmini müəyyən edir: həmin Qaydalar Avropa Həbsxana Qaydalarına uyğun olaraq hazırlanmışdır.

24. 32-ci bölmə Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili, Ombudsmanın milli preventiv qrupunun üzvləri və vəkillərlə məhkumlarla görüşlərdən bəhs edir. Burada nəzərdə tutulur ki, Hüquqi yardım almaq üçün məhkumların özlərinin, yaxın qohumlarının və ya onların qanuni nümayəndələrinin ərizəsinə əsasən məhkumlara vəkillərlə görüş verilir. Vəkil cəzaçəkmə müəssisəsinə onun şəxsiyyətini və səlahiyyətlərini təsdiq edən sənədi təqdim etdikdə buraxılır.

Müəyyən müddətə azadlıqdan məhrum etmə və ömürlük azadlıqdan məhrum etmə növündə cəzaları icra edən müəssisələrə daxilolma Qaydaları

29 dekabr 2011-ci il tarixli, 7-N nömrəli Qərarla təsdiq edilmişdir.

25. Qaydaların 2.1-ci maddəsində cəzaçəkmə müəssisələrinə daxil olmaq hüququ olan şəxslərin siyahısı və onların daxil olma şərtləri göstərilir. 2.1.10-cu maddəyə uyğun olaraq vəkilin və ya hüquqi yardım göstərmək hüququ olan digər şəxsin şəxsiyyət vəsiqəsini və peşə statusunu təsdiq edən sənədləri təqdim etməklə cəzaçəkmə müəssisəsinə daxil olmasına icazə verilir.

26. Cəzaçəkmə müəssisəsinin müdiriyyəti müəssisəyə daxil olan və çıxan şəxsləri, onların əşyalarını və nəqliyyat vasitələrini yoxlamaq (baxış keçirmək) hüququna malikdir. 2.1.1-ci maddədə sadalanan şəxslər və 2.1.9-cu maddədə göstərilən şəxslər, yəni hakimlər, həbsxanalara getmək hüququ olan beynəlxalq təşkilatların nümayəndələri və xarici dövlətlərin Azərbaycandakı səfirlik və konsulluqlarının nümayəndələri yoxlamaya məruz qala bilməzlər (maddə 2.4.1).

27. Şəxsin və əşyaların yoxlanılması Daxili İntizam Qaydalarında nəzərdə tutulmuş qaydalara uyğun aparılmalıdır (maddə 2.4.2)...

MÜVAFİQ BEYNƏLXALQ SƏNƏD

28. 11 yanvar 2006-cı ildə Nazirlər Komitəsinin 952-ci iclasında qəbul edilmiş Avropa Penitensiar Qaydalarına dair Nazirlər Komitəsinin Avropa Şurasına üzv dövlətlərə tövsiyəsi (Rec (2006)2-rev).

Nazirlər Komitəsinin 1 iyul 2020-ci il tarixli 1380-ci iclasında yenidən işlənmiş və dəyişikliklər edilmiş, müvafiq olaraq, aşağıdakı kimidir:

 

“Hüquqi yardım

23.1. Bütün məhbuslar hüquqi yardım almaq hüququna malikdirlər, müdiriyyət öz növbəsində belə yardımdan səmərəli istifadə üçün zəruri şərait yaratmalıdır.

23.2. Məhbuslar istənilən hüquqi məsələ ilə əlaqədar öz seçimlərinə və hesablarına vəkillə məsləhətləşə bilərlər.

23.3. Pulsuz hüquqi xidmət sistemi mövcud olduqda, müdiriyyət bu barədə məhbusları məlumatlandırmalıdır.

23.4. Məhbusların öz vəkilləri ilə məsləhətləşməsi və istənilən ünsiyyəti, onların yazışması da daxil olmaqla məxfi xarakter daşıyır.

23.5. Müstəsna hallarda məhkəmə penitensiar müəssisədə ağır cinayətin və ya təhlükəsizliyə qarşı ciddi təhdidin qarşısının alınması məqsədilə belə məxfiliyə məhdudiyyət qoya bilər.

23.6. Məhbusların onlar barədə məhkəmə-istintaq hərəkətlərinə dair sənədlərlə tanış olmaq, yaxud belə sənədləri özlərində saxlamaq imkanı olmalıdır”. 

QANUN

KONVENSİYANIN 8-ci MADDƏSİNİN POZUNTUSU İLƏ BAĞLI İDDİA

 

29. Ərizəçi Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən şikayət edib ki, onun sənədlərinin yoxlanılması və müvəkkilinin ifadəsinin həbsxana müdiriyyəti tərəfindən ələ keçirilməsi nəticəsində onun Konvensiya üzrə hüquqları pozulub. Konvensiyanın 8-ci maddəsində belə deyilir:

“1. Hər kəs öz şəxsi və ailə həyatına, mənzilinə və yazışma sirrinə hörmət hüququna malikdir.
2. Milli təhlükəsizlik və ictimai asayiş, ölkənin iqtisadi rifah maraqları naminə, iğtişaşın və ya cinayətin qarşısını almaq üçün sağlamlığı yaxud mənəviyyatı mühafizə etmək
üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan hallar istisna olmaqla, dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən bu hüququn həyata keçirilməsinə mane olmağa yol verilmir”.

 

Qəbuledilənlik

30. Məhkəmə qeyd edib ki, bu şikayət nə açıq-aşkar əsassız, nə də Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan hər hansı digər əsaslara görə qəbuledilməzdir. Buna görə də qəbuledilən elan olunmalıdır.

Mahiyyət

Tərəflərin təqdimatları

31. Ərizəçi şikayətini davam etdirərək iddia edib ki, Qobustan Həbsxanasının əməkdaşları onun sənədlərini həbsxananın giriş-çıxışında yoxlayıblar və müvəkkilinin ona verdiyi yazılı ifadəni götürüblər. Həmin hərəkətlər Konvensiyanın 8-ci maddəsinin mənasında onun şəxsi həyata və yazışma hüququna müdaxilə idi və qanuna uyğun deyildi. O, həmçinin bildirib ki, sənədlərinin yoxlanılması və ifadənin götürülməsi heç bir qanuni məqsəd güdməyib və əsaslandırılmayıb.

32. Hökumət bildirib ki, ərizəçinin əşyaları qanunvericiliyə uyğun olaraq Qobustan Həbsxanasının giriş və çıxışında yoxlanılıb, lakin onun heç bir sənədi və ya əşyası götürülməyib. Xüsusilə, onlar ərizəçinin təqdimatlarına etiraz edərək qeyd edib ki, iş materiallarında ərizəçinin müştərisi tərəfindən ona verdiyi yazılı ifadənin ələ keçirilməsi ilə bağlı iddiasını təsdiq edən heç bir sübut yoxdur.

33. Ərizəçinin əşyalarının yoxlanılmasına gəldikdə, Hökumət bildirib ki, bu yoxlama ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarına müdaxilə təşkil edir. Müdaxilə qanuna uyğun idi, qanuni məqsəd güdürdü və demokratik cəmiyyətdə zəruri idi. Hökumət bildirib ki, vəkillər CİM-in 75.5-ci maddəsinə və Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydalarına əsasən peşə vəsiqəsini təqdim etdikdən sonra heç bir maneə olmadan və əvvəlcədən xəbərdarlıq etmədən cəzaçəkmə müəssisələrinə daxil olmaq hüququna malik olan şəxslər kateqoriyasına daxil edilməyib. Demokratik cəmiyyətdə cinayətin və iğtişaşların qarşısının alınması məqsədi ilə obyektiv təhlükəsizlik baxımından həbsxanalara daxil olan şəxslərin yoxlanılması zəruridir.

Məhkəmənin qiymətləndirməsi

(a) Ümumi prinsiplər

34. Məhkəmə  hazırkı işə eyni dərəcədə aid olan Michaud Fransaya qarşı (№ 12323/11, §§ 117-19, AİHM 2012) və Laurent Fransaya qarşı (no. 28798/13, §§ 35 və 44, 24 may 2018-ci il) işlərində müəyyən edilmiş presedent hüququndakı ümumi prinsiplərə istinad edir.

35. Məhkəmə həmçinin ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində və qanunun aliliyinin təmin edilməsində vəkillik peşəsinin mərkəzi rolunu bir daha qeyd etməyi zəruri hesab edir. Vəkillərin öz peşələri ilə heç bir maneə olmadan məşğul olmaq azadlığı demokratik cəmiyyətin mühüm tərkib hissəsidir və Konvensiyanın müddəalarının, xüsusən də ədalətli məhkəmə araşdırması və şəxsi təhlükəsizlik hüququnun səmərəli icrası üçün zəruri ilkin şərtdir. Beləliklə, hüquq peşəsinin üzvlərinin təqibi və ya onlara təzyiq edilməsi Konvensiya sisteminin əsas mərkəzinə zərbə vurur (bax: mutatis mutandis, Elçi və Digərləri Türkiyəyə qarşı, № 23145/93 və 25091/94, § 669, 13 noyabr 2003-cü il).

36. Bundan başqa, vəkillərlə yazışmalar istər icraatda olan, istərsə də gözlənilən məhkəmə proseslərinə aid olsun, yaxud ümumi xarakter daşısın, prinsipcə Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən imtiyazlıdır. Vəkil yazışmalarının yoxlanılması xüsusən mövzuya birbaşa marağı ola bilən şəxslərin və ya səlahiyyətli orqanlar tərəfindən həyata keçirilməsi məxfilik prinsiplərinə və vəkillə onun müştərisi arasındakı münasibətlərə aid olan peşəkar imtiyazlara uyğun gəlmir (bax: Kempbell Birləşmiş Ştatlara qarşı Krallıq, 25 mart 1992, §§ 47-48, A seriyası № 233 və Piechowicz Polşaya qarşı, № 239, 17 aprel 2012).

37. Konvensiya vəkillərə onların müştəriləri ilə münasibətlərinə aid ola biləcək müəyyən öhdəliklərin qoyulmasını qadağan etmir.  Bu, xüsusən də vəkilin cinayətdə iştirakı və ya müəyyən təcrübələrlə mübarizə səyləri ilə bağlı etibarlı sübutların tapıldığı haldır. Bununla belə, bu cür tədbirlər üçün ciddi çərçivənin təmin edilməsi vacibdir, çünki vəkillər ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində mühüm mövqe tuturlar və məhkəmə iştirakçıları ilə məhkəmələr arasında vasitəçi roluna görə qanunun məsul işçisi kimi təsvir oluna bilərlər (bax: André və Another Fransaya qarşı, № 18603/03, § 42, 24 iyul 2008-ci il və Altay Türkiyəyə qarşı (no. 2), № 11236/09, § 56, 9 aprel 2019-cu il).

(b) Ümumi prinsiplərin hazırkı işə tətbiqi

(i) müdaxilə olub-olmaması

38. Məhkəmə ilkin olaraq qeyd edir ki, müştərisi tərəfindən ərizəçiyə verilmiş yazılı ifadənin həbsxana işçiləri tərəfindən ələ keçirildiyi iddiası ilə əlaqəli hadisələrlə bağlı ərizəçi və Hökumətin versiyaları fərqlidir.

Xüsusilə, ərizəçi hadisənin baş verdiyini iddia etsə də, Hökumət bildirib ki, ərizəçinin heç bir sənədi və ya əşyası həbsxana işçiləri tərəfindən götürülməyib (yuxarıda 31 və 32-ci bəndlərə bax). Bununla belə, tərəflərin arqumentlərini və iş materiallarında mövcud olan sənədləri nəzərə alaraq, indiki halda hazırkı işin xüsusi vəziyyətlərində qaldırılan əsas məsələlərə təsir etmədiyi üçün Məhkəmə bu uyğunsuzluqları araşdırmağı zəruri hesab etmir.

Məhkəmənin əvvəllər qeyd etdiyi kimi, Konvensiyanın “praktik və effektiv” hüquqların müdafiəsi üçün nəzərdə tutulduğunu nəzərə alaraq, o, zahiri görüntülərin arxasına baxmalı və şikayət edilən vəziyyətin reallıqlarını araşdırmalıdır (bax, Par və Hyodo Azərbaycana qarşı, № 1). 54563/11 və 22428/15, § 47, 18 noyabr 2021-ci il və Şentürk və başqaları Azərbaycana qarşı, № 41326/17 və 3 başqa, § 101, 10 aprel 2022).

39. Bununla əlaqədar, Məhkəmə vurğulayır ki, ərizəçinin şikayətinin mahiyyəti vəkilin həbsxanaya baş çəkmək üçün qəbul kontekstində üzləşə biləcəyi qeyri-müdaxilə üsulu ilə həyata keçirilən müntəzəm təhlükəsizlik yoxlaması ilə bağlı yox, vəkilin sənədlərinin müvəkkili ilə görüşdən əvvəl və sonra təcridxana əməkdaşları tərəfindən hər hansı bir qanun pozuntusuna şübhə olmadığı halda yoxlanılması haqqındadır.

40. Məhkəmə təkrar edir ki, hər hansı tədbir – əgər o, icra üsulu və onun praktiki nəticələrinə görə axtarışdan heç bir fərqi yoxdursa – daxili qanunvericilikdə xarakteristikasından asılı olmayaraq, ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsində nəzərdə tutulmuş hüquqlarına müdaxiləyə bərabərdir (bax: Avanesyan Rusiyaya qarşı, № 41152/06, § 39, 18 sentyabr 2014-cü il, və Kruqlov və başqaları Rusiyaya qarşı, № 11264/04 və digər 15 iş, § 123, 4 fevral 2020-ci il). Məhkəmə qeyd edir ki, hazırkı işdə Qobustan Həbsxanasının rəisinin 20 sentyabr 2018-ci il tarixli məktubundan belə görünür ki, ərizəçi 10 avqust 2018-ci ildə müştərisi ilə görüşmək üçün Qobustan Həbsxanasına gedəndə onun sənədləri həbsxananın girişində və çıxışında ümumi yoxlanışdan keçirilib (yuxarıda 12-ci bəndə bax).

Hökumət tərəfindən iddia edilməmişdir və Məhkəmə hesab etmək üçün heç bir əsas görmür ki, hakimiyyət orqanları onun sənədlərini həbsxanada müştərisi ilə görüşdən əvvəl və sonra yoxlamaq qərarına gəldikdə, ərizəçinin qanunsuz hərəkətlərinə dair hər hansı maddi sübut bir yana, hər hansı şübhə ilə hərəkət edirdilər. Hökumət qəbul etdi ki, ərizəçinin əşyaları həbsxananın giriş və çıxışında yoxlanılıb və bu, ərizəçinin Konvensiyanın 8-ci maddəsində nəzərdə tutulan hüquqlarına müdaxilə təşkil edib (yuxarıda 32 və 33-cü bəndlərə bax).

41. Bu şəraitdə Məhkəmə hesab edir ki, daxili qanunvericilikdə təsnifatından asılı olmayaraq, həbsxanada müştərisi ilə görüşdən əvvəl və sonra ərizəçinin sənədlərinin yoxlanılması ərizəçinin “şəxsi həyatına” və “yazışmalarına” Konvensiyanın 8-ci maddəsinin 1-ci bəndinin mənasında müdaxilə təşkil edib (bax: mutatis mutandis, İvaşçenko Rusiyaya qarşı, № 61064/10, §§ 68-69, 13 fevral 2018-ci il və Yunusova və Yunusov Azərbaycana qarşı (№ 2), № 68817/14, § 148, 16 iyul 2020).

(ii) müdaxilənin əsaslı olub-olmaması

42. 8-ci maddənin 2-ci bəndinə əsasən qanuna uyğun olaraq, orada sadalanan qanuni məqsədlərdən birini və ya bir neçəsini həyata keçirmək üçün əsaslandırmaq mümkün deyilsə, demokratik cəmiyyətdə məqsədlərə nail olmaq üçün zəruri deyilsə, belə müdaxilə Konvensiyanın 8-ci maddəsini pozmuş olacaq.

43. Məhkəmə təkrar edir ki, özünün müəyyənləşdirilmiş presedent hüququna əsasən, “qanuna uyğun olaraq” ifadəsi mübahisələndirilən tədbirin daxili qanunvericilikdə müəyyən əsaslara malik olmasını və qanunun aliliyinə uyğun olmasını tələb edir ki, bu da açıq şəkildə ifadə edilir. Konvensiyanın Preambulasında qeyd olunan və 8-ci maddənin obyekti və məqsədinə xas olan (bax: Azər Əhmədov Azərbaycana qarşı, № 3409/10, § 63, 22 iyul 2021-ci il) “qanunla müəyyən edilmiş qaydada” ifadəsi həm də sözügedən qanunun keyfiyyətinə istinad edir, onun aidiyyəti şəxslər üçün əlçatan olmasını və onun təsirləri ilə bağlı proqnozlaşdırıla bilən olmasını tələb edir (bax: Quliyev Azərbaycana qarşı, № 54588/13, §. 50, 6 iyul 2023). Qanunun öncəgörüləbilən meyarına cavab verməsi üçün o, tədbirin tətbiq oluna biləcəyi şərtləri kifayət qədər dəqiqliklə müəyyən etməlidir ki, müvafiq şəxslər (lazım olduqda, müvafiq məsləhətlə) öz davranışlarını tənzimləyə bilsinlər (bax: Altay (№ 2), yuxarıda göstərilən, § 54).

44. Bundan əlavə, daxili qanunvericiliyin keyfiyyət tələblərinə cavab verməsi üçün o, Konvensiya ilə təmin edilmiş hüquqlara dövlət orqanlarının özbaşına müdaxilələrinə qarşı hüquqi müdafiə tədbirini təmin etməlidir. Fundamental hüquqlara toxunan məsələlərdə icra hakimiyyətinə verilən hüquqi mülahizənin məhdudiyyətsiz səlahiyyətlə ifadə edilməsi Konvensiyada təsbit edilmiş demokratik cəmiyyətin əsas prinsiplərindən biri olan qanunun aliliyinə zidd olardı. Nəticə etibarı ilə, qanun bu cür mülahizələrin əhatə dairəsini və onun həyata keçirilmə qaydasını kifayət qədər aydın şəkildə göstərməlidir (bax: Səlahəddin Dəmirtaş Türkiyəyə qarşı (no. 2) [GC], № 14305/17, §§ 249-50, 22 dekabr 2020, əlavə istinadlarla və Zayidov Azərbaycana qarşı (№ 2), № 5386/10, § 68, 24 mart 2022).

45. Müdaxilənin qanuniliyini və xüsusilə sözügedən daxili qanunvericiliyin qabaqcadan görülə bilənliyini qiymətləndirərkən, Məhkəmə həm qanunun mətnini, həm də onun yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən tətbiqi və təfsir üsulunu nəzərə alır. Qanunun yerli məhkəmələr tərəfindən praktiki təfsiri və tətbiqi fərdləri özbaşına müdaxilədən müdafiə etməlidir (bax: Quliyev, yuxarıda adı çəkilən, § 51).

46. ​​Hazırkı işin hallarına gəldikdə, Məhkəmə ilkin olaraq qeyd edir ki, daxili qanunvericilik həbsxananın giriş və çıxışında vəkilin sənədlərinin yoxlanılması ilə bağlı açıq müddəaları ehtiva etmir. Bununla belə, görünən odur ki, Hökumət ərizəçinin hüquqlarına müdaxiləni Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizamQaydalarının müddəaları (yuxarıda 25-27-ci bəndlərə bax) işığında oxunan CİM-in 75.5-ci maddəsinə (yuxarıda 21-ci bəndə bax) əsaslanır. Xüsusilə,  müvafiq daxili qanunvericilikdə vəkillər peşə vəsiqəsini təqdim edərkən maneəsiz və qabaqcadan xəbərdarlıq edilmədən həbsxanalara daxil olmaq hüququna malik olan şəxslər kateqoriyasında olmadığı üçün Hökumət müdaxilənin qanuna uyğun olduğunu iddia etdi (bax: yuxarıda 33-cü bəndə).

47. Bununla əlaqədar, Məhkəmə qeyd edir ki, Qanunun 7 və 17-ci maddələri vəkil-müştəri münasibətlərinə verilən imtiyazı və vəkilin öz peşə fəaliyyətini həyata keçirərkən əldə etdiyi məlumat və sənədlərə şamil edildiyi üçün məxfilik prinsipini açıq şəkildə qoruyur (yuxarıda 20-ci bəndə bax). Məhkəmə onu da qeyd edir ki, məhbusların vəkilləri ilə görüşlərini tənzimləyən CİM-in 81-ci maddəsi vəkilin şəxsiyyət vəsiqəsini və peşə statusunu təsdiq edən sənədləri (maddə 81.9) təqdim etməklə həbsxanaya daxil olmasına icazə verir və həbsxana işçiləri tərəfindən vəkilin sənədlərinin yoxlanılması haqqında sualı isə cavabsız qoyur (yuxarıda 22-ci bəndə bax). Lakin CİM-in 75-ci maddəsi həbsxana işçilərinə müxtəlif kateqoriyalı insanlar arasında heç bir fərq qoymadan və ya yoxlamanın necə aparılmalı olduğunu aydınlaşdırmadan içəri girən və çıxan insanları, onların əşyalarını və nəqliyyat vasitələrini yoxlamaq səlahiyyətini verən ümumi qayda müəyyən edir (maddə 75.5) (yuxarıda 21-ci bəndə bax).

48. Məhkəmə qeyd edir ki, hazırkı işdə daxili məhkəmələr ərizəçinin sənədlərinin mahiyyəti üzrə yoxlanılmasının qanuniliyi ilə bağlı şikayətinə baxmaqdan imtina ediblər və belə görünür ki, bu işin dəqiq məqsədini aydınlaşdıran daxili qanunvericiliyin yuxarıda qeyd olunan müddəaları ilə bağlı hər hansı məlumat verilmiş daxili presedent hüququ mövcud deyil.

Bundan başqa, nə yerli məhkəmələr öz qərarlarında, nə də Hökumət Məhkəmə qarşısında təqdim etdiyi təqdimatlarda Qanunun 7 və 17-ci maddələrinin və CİM-in 81.9-cu maddəsinin həbsxana işçilərinin həbsxanaya girən və çıxan insanların  və onların əşyalarını CİM-in 75.5-ci maddəsinə uyğun olaraq yoxlamaq səlahiyyəti ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğuna dair heç bir izahat verməyib.

49. İstənilən halda, hətta CİM-in 75.5-ci maddəsinin Həbsxanalara daxil olma Qaydalarının müddəalarının işığında oxunduğunu və Hökumətin iddia etdiyi kim ərizəçinin sənədlərinin yoxlanılması üçün hüquqi əsası təmin etdiyini fərz etsək belə, hazırkı işdə Məhkəmə hesab etmir ki, belə ümumi müddəa Konvensiyanın 8-ci maddəsinin mənasında hüquq tələbinin keyfiyyətinə cavab verir.

50. Bununla əlaqədar, Məhkəmə diqqəti Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən vəkillər və onların müştəriləri arasında mübadilələrin gücləndirilmiş müdafiəsinə (bax: Michaud, yuxarıda adı çəkilən, §118) və bu kontekstdə hər hansı tədbirin tətbiqi üçün ciddi çərçivənin təmin edilməsi zərurətinə diqqət çəkir (yuxarıda 37-ci bənddə göstərilən presedent hüququna baxın).

Məhkəmə həmçinin vurğulayır ki, axtarış 8-ci maddədə nəzərdə tutulmuş hüquqlara ciddi müdaxilədir və müvafiq olaraq xüsusilə dəqiq qanuna əsaslanmalıdır. Mümkün sui-istifadə və ya özbaşınalığa qarşı təminatları müəyyən edən aydın və ətraflı qaydaların olması vacibdir (bax: mutatis mutandis, Sorvisto Finlandiyaya qarşı, № 19348/04, § 118, 13 yanvar 2009-cu il və Heino Finlandiyaya qarşı, № 56720) . /09, § 43, 15 fevral 2011-ci il).

51. Bununla belə, Cəzaçəkmə müəssisələrinin Daxili İntizam Qaydalarınınmüddəalarının işığında oxunan CİM-in 75.5-ci maddəsi mümkün sui-istifadə və ya özbaşınalığa qarşı aydın və ətraflı hüquqi baza və ya təminat təmin etmir. Əksinə, bu müddəalar məhbusların vəkilləri ilə ailə üzvləri kimi digər ziyarətçilər arasında heç bir fərq qoymur və ədalət mühakiməsinin həyata keçirilməsində vəkillərin xüsusi statusunu nəzərə almır. Bu müddəalara əsasən, həbsxana işçiləri həbsxanada müvəkkilini ziyarət edən vəkilin sənədlərini yoxlamaq üçün praktiki olaraq sərbəst mülahizədən istifadə edə bilər və hətta onların qərarları üçün hər hansı səbəb və ya əsaslandırma tələb olunmur.

52. Məhkəmə hesab edir ki, müvafiq daxili qanunvericiliyin belə təfsiri və tətbiqi azadlıqdan məhrum edilmiş şəxslər kontekstində vəkil-müştəri münasibətlərinə verilən imtiyazı hər hansı mahiyyətdən məhrum edəcək. Xüsusilə, əgər vəkilin həbsxanada müdafiə etdiyi şəxsə baş çəkməzdən əvvəl və sonra onun sənədlərinin tədqiqi həbsxana işçilərinin mülahizəsinə əsasən həyata keçirilərsə, bu Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə qorunan vəkil-müştəri imtiyazına hörmətlə ziddiyyət təşkil edərdi. Hökumətin bu işdə təklif etdiyi kimi.

53. Yuxarıdakı mülahizələr Məhkəmənin sözügedən müdaxilənin Konvensiyanın 8-ci maddəsinin 2-ci bəndinin mənasında “qanunvericiliyə uyğun” olmadığı qənaətinə gəlmək üçün kifayətdir. Bu nəticəni nəzərə alaraq, Məhkəmə müdaxilənin 8-ci maddənin 2-ci bəndində qeyd olunan hər hansı qanuni məqsədlərə xidmət edib-etmədiyini və demokratik cəmiyyətdə zəruri olub-olmadığını araşdırmaqdan azaddır.

54. Müvafiq olaraq, Konvensiyanın 8-ci maddəsi pozulmuşdur.

KONVENSİYANIN 6 VƏ 13 MADDƏLƏRİNİN POZULDUĞU İDDİASI

55. Ərizəçi Konvensiyanın 6 və 13-cü maddələrinə əsasən məhkəməyə çıxış imkanının və səmərəli müdafiə vasitələrinin olmamasından şikayət edib.

56. İşin faktlarını, tərəflərin təqdimatlarını və Konvensiyanın 8-ci maddəsinə əsasən verdiyi nəticələri nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edir ki, o, hazırkı ərizədə qaldırılan əsas hüquqi sualı araşdırıb və yuxarıda qeyd olunan şikayətlərin məqbulluğu və mahiyyəti ilə bağlı ayrıca qərardad çıxarmasına ehtiyac yoxdur (bax: Valentin Câmpeanu Rumıniyaya qarşı [GC] adından Hüquq Resursları Mərkəzi, № 47848/08, § 156, AİHM 2014 və Azər Əhmədov, yuxarıda göstərilən, § 79).

KONVENSİYANIN 41-ci MADDƏSİNİN TƏTBİQİ

57. Konvensiyanın 41-ci maddəsində deyilir:

“Əgər Məhkəmə Konvensiyanın və ona dair Protokolların müddəalarının pozulduğunu, lakin Razılığa gələn Yüksək Tərəfin daxili hüququnun yalnız bu pozuntunun nəticələrinin qismən aradan qaldırılmasına imkan verdiyini müəyyən edirsə, Məhkəmə zəruri halda, zərərçəkən tərəfə əvəzin ədalətli ödənilməsini təyin edir”.

Zərər

58. Ərizəçi mənəvi ziyana görə 20.000 avro (EUR) tələb edib.

59. Hökumət bildirib ki, ərizəçinin tələb etdiyi məbləğ əsassız və həddindən artıqdır və pozuntunun aşkar edilməsi kifayət qədər ədalətli kompensasiya təşkil edəcəkdir.

60. Məhkəmə hesab edir ki, ərizəçi yalnız pozuntunun müəyyən edilməsi ilə kompensasiya edilə bilməyən mənəvi zərərə məruz qalıb və buna görə də kompensasiya təyin edilməlidir. Konvensiyanın 41-ci maddəsinin tələb etdiyi kimi ədalətli əsaslarla qiymətləndirmə apararaq, Məhkəmə ərizəçiyə bu başlıq üzrə 4,500 avro məbləğində, üstəgəl həmin məbləğdən tutula biləcək hər hansı vergini təyin edir.

Xərclər

61. Ərizəçi daxili məhkəmələrdə icraat zamanı çəkdiyi məhkəmə xərcləri üçün 30 avro və poçt xərcləri üçün 9,56 avro tələb edib və iddiasını dəstəkləyən qəbzlər təqdim edib. O, həmçinin Məhkəmədəki proseslərdə çəkdiyi hüquqi xərclərə görə 993 avro tələb edib Bununla əlaqədar olaraq, ərizəçi 14 noyabr 2022-ci ildə təqdim etdiyi mülahizələrə öz nümayəndələri ilə imzalamadığı müqaviləni (5 iyul 2021-ci il tarixli) əlavə edib.

62. 15 dekabr 2022-ci ildə təqdim edilmiş əlavə qeydlərdə Hökumət iddia edib ki, ərizəçinin tələb etdiyi məbləğ əsassız və həddindən artıqdır. Xüsusilə, Hökumət, müqavilənin ərizəçi tərəfindən imzalanmamasını əsas gətirərək, Məhkəmədəki proseslərdə çəkilmiş hüquqi xərclərlə bağlı müqavilənin etibarlılığını mübahisələndirib. Onlar həmçinin bildirdilər ki, Məhkəmədə müştəriləri təmsil etməkdə böyük təcrübəyə malik olan ərizəçinin Məhkəmə qarşısında iki vəkil tərəfindən təmsil olunmasına nə üçün ehtiyac olduğu aydın deyil.

63. 23 dekabr 2022-ci ildə ərizəçi 14 noyabr 2022-ci ildə təqdim etdiyi qeydlərə səhvən müqavilənin imzalanmamış variantını əlavə etdiyini bildirərək, eyni müqavilənin imzalanmış variantını Məhkəməyə göndərib.

64. 17 yanvar 2023-cü il tarixli məktubla Məhkəmə ərizəçiyə bildirib ki, o, Məhkəmə tərəfindən əlavə təqdimatlar etmək üçün dəvət olunmayıb və Palata bu iddiaların nəzərə alınmasının məqsədəuyğun olub-olmadığını müəyyən edəcək (Qaydanın 60 və 2-ci bəndi və Məhkəmə Reqlamentinin 2 və 3-cü bəndləri).

65. Məhkəmə təkrar edir ki, Palatanın Sədri başqa cür göstəriş vermədiyi təqdirdə ərizəçi mahiyyəti üzrə ərizəçinin qeydlərinin təqdim edilməsi üçün müəyyən edilmiş müddət ərzində hər hansı müvafiq təsdiqedici sənədlərlə birlikdə bütün iddiaların detallı təfərrüatlarını təqdim etməlidir (Qayda 60). § 2). Ərizəçi müvafiq tələblərə əməl etmədikdə, Palata iddiaları tam və ya qismən rədd edə bilər (60-cı Qaydanın 3-cü bəndi).

Hazırkı işdə, əlində olan sənədləri və yuxarıda göstərilən meyarları nəzərə alaraq, Məhkəmə ərizəçinin müqavilənin imzalanmış surətini tələb olunan müddətdə təqdim etmədiyi üçün və müvafiq tələblərə əməl etməməsinə səbəb olaraq heç bir inandırıcı izahat vermədiyi üçün məhkəmə xərclərinə dair iddiasını qəbul etmək üçün heç bir əsas görmür. Buna görə də  iddianın bu hissəsi rədd edilməlidir (bax: Aslan İsmayılov Azərbaycana qarşı, № 18498/15, § 63, 12 mart 2020-ci il).

66. İddianın daxili məhkəmələrdə icraat zamanı çəkilmiş məhkəmə xərcləri və poçt xərcləri ilə bağlı hissəsinə gəldikdə, Məhkəmə ərizəçiyə 39,56 avro məbləğində, əlavə olaraq ərizəçidən tutula biləcək hər hansı verginin ödənilməsini təyin edilməsini məqsədəuyğun hesab edir.

BU SƏBƏBLƏRƏ GÖRƏ MƏHKƏMƏ, yekdilliklə,

Konvensiyanın 8-ci maddəsi ilə bağlı şikayəti məqbul elan edir;

Qərara alır ki, Konvensiyanın 8-ci maddəsi pozulub;

Qərara alır ki, Konvensiyanın 6 və 13-cü maddələrinə uyğun olaraq şikayətlərin qəbuledilməzliyini və mahiyyətini araşdırmağa ehtiyac yoxdur;

(a) cavabdeh Dövlət Konvensiyanın 44-cü maddəsinin 2-ci bəndinə uyğun olaraq qərarın qanuni qüvvəyə mindiyi tarixdən üç ay ərzində ərizəçiyə cavabdeh dövlətin hesablaşma tarixində qüvvədə olan məzənnə ilə valyutasına çevrilməli olan aşağıdakı məbləğləri ödəməlidir:

(i) mənəvi zərərə görə 4,500 avro (dörd min beş yüz avro), üstəgəl tutula bilən hər hansı vergi;

(ii) 39,56 avro (otuz doqquz avro və əlli altı sent), üstəgəl xərclər və məsrəflərlə bağlı ərizəçidən tutula biləcək hər hansı vergi;

(b) yuxarıda qeyd olunan üç ayın bitməsindən etibarən hesablaşmaya qədər yuxarıda göstərilən məbləğlər üzrə Avropa Mərkəzi Bankının defolt müddətində marjinal kreditləşmə dərəcəsinə bərabər faiz dərəcəsi üstəgəl üç faiz bəndi ilə sadə faiz ödənilməlidir;

Ərizəçinin ədalətli kompensasiya tələbinin qalan hissəsini rədd edir.

İngilis dilində tərtib edilib və Məhkəmə Reqlamentinin 77-ci Qaydasının 2-ci və 3-cü bəndlərinə uyğun olaraq 20 iyun 2024-cü ildə yazılı şəkildə məlumatlandırılıb.