Şəxsin yalnız təhsil aldığı yerə görə dini etiqad azadlığı hüququna qoyulan məhdudiyyət

Avropa Məhkəməsi Sərdar Babayev işində bu məsələyə maraqlı şərh verib

1 fevralda Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi Sərdar Babayev Azərbaycana qarşı iş üzrə (Ərizələr nos. 34015/17 and 26896/18) qərarını elan edib.

“Tribunat” həmin qərarın qısa icmalını tərcümə edib.

KONVENSİYANIN 3-cü MADDƏSİNİN EHTİMAL EDİLƏN POZUNTUSU

Konvensiyanın 3-cü maddəsinə əsaslanaraq, ərizəçi şikayət edib ki, 16 mart 2017-ci il tarixli apellyasiya iclası zamanı məhkəmə zalında metal qəfəsdə saxlanması onun insan ləyaqətini pozub və ləyaqəti alçaldan rəftara bərabər olub.

Konvensiyanın 3-cü maddəsində deyilir:

“Heç kəs işgəncəyə, qeyri-insani və ya ləyaqəti alçaldan rəftara və ya cəzaya məruz qala bilməz”.

Qəbuledilənlik

3-cü maddə ilə bağlı Hökumət bildirib ki, ərizəçi öz şikayəti ilə bağlı daxili müdafiə vasitələrini tükəndirməyib. Xüsusilə, Hökumət iddia edib ki, ərizəçi bu məsələni işə baxan məhkəmənin diqqətinə çatdırmayıb, məhkmədən onu metal qəfəsdən çıxarmağı xahiş etməyib və ya iddia edilən pozuntuya görə kompensasiya tələbi ilə şikayət verməyib.

Ərizəçi Hökumətin arqumentləri ilə razılaşmayaraq, metal qəfəsdə saxlamanın standart təcrübə olduğunu və Hökumətin daxili müdafiə vasitələrinin tükənməməsinə dair etirazının əsassız olduğunu iddia edib.

Məhkəmənin qiymətləndirməsi

3-cü maddə ilə bağlı Məhkəmə qeyd edib ki, əvvəllər Hökumətin ərizəçilərin bu məsələni işə baxan məhkəmənin diqqətinə çatdırmadıqları üçün daxili müdafiə vasitələrini tükəndirməmələrinə dair arqumentlərini rədd edib (bax: Natiq Cəfərov Azərbaycana qarşı, № 64581 /16, § 33, 7 noyabr 2019-cu il) və hazırkı işdə bu qənaətdən kənara çıxmaq üçün heç bir səbəb görmür.

Hökumətin ərizəçinin kompensasiya tələbi ilə müraciət etmədiyi üçün daxili müdafiə vasitələrinin tükənməsi qaydasına əməl etməməsi ilə bağlı arqumentinə gəldikdə, Məhkəmə qeyd edir ki, Hökumət təsirli hesab etdiyi iddianın növünü kifayət qədər aydın şəkildə müəyyən etməyib. Həmçinin hüquq müdafiə vasitələrinə müraciət etmiş və belə hərəkətin iddia edilən pozuntunun və ya onun davam etdirilməsinin qarşısını necə ala biləcəyi və ya ərizəçini adekvat kompensasiya ilə təmin edə biləcəyi barədə əlavə məlumat verməmişdir (yeni orada, § 33).

Bundan əlavə, Hökumət bu məsələ ilə bağlı ölkədaxili qərara dair bir nümunə də təqdim etməyib (müqayisə et Emin Hüseynov Azərbaycana qarşı (№ 2), № 1/16, § 43, 13 iyul 2023-cü il). . Buna görə də Məhkəmə hesab edib ki, daxili müdafiə vasitələrinin tükənməməsi ilə bağlı Hökumətin etirazları rədd edilməlidir.

Məhkəmə qeyd edir ki, bu şikayət nə açıq-aşkar əsassızdır, nə də Konvensiyanın 35-ci maddəsində sadalanan digər əsaslara görə qəbuledilməzdir. Ona görə də məqbul hesab edilməlidir.

Məhkəmə qeyd edib ki, Natiq Cəfərov işində (yuxarıda adı çəkilən, §§ 37-41) oxşar faktlara əsaslanan eyni şikayəti araşdıraraq müəyyən edib ki, ərizəçinin apellyasiya məhkəməsi zamanı metal qəfəsdə saxlanması ləyaqəti alçaldan rəftara bərabər olub. Məhkəmə hesab edib ki, Natiq Cəfərov işi ilə bağlı aparılmış təhlil və nəticə hazırkı işə də aiddir və bu qənaətdən kənara çıxmağa heç bir əsas görmür.

Beləliklə, Konvensiyanın 3-cü maddəsi pozulmuşdur.

KONVENSİYANIN 5-ci MADDƏSİNİN 3-CÜ BƏNDİNİN POZULDUĞU İDDİASI

Bundan əlavə Ərizəçi Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndinə əsasən şikayət edib ki, daxili məhkəmələr onun məhkəməyəqədər həbsinin zəruriliyini əsaslandırmayıb və həbsdə saxlanmasının səbəblərini göstərməyiblər.

Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndi aşağıdakı kimidir:

“Bu maddənin I bəndinin «c» alt bəndinə müvafiq olaraq tutulmuş və ya həbsə alınmış hər kəs, dərhal hakimin və ya qanunla məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirmək səlahiyyəti verilmiş vəzifəli şəxsin yanına gətirilir və ağlabatan müddət ərzində məhkəmə araşdırması və ya məhkəməyə qədər azad edilmək hüququna malikdir. Azad edilmək məhkəmədə iştirak etmə təminatlarının təqdim edilməsilə şərtləndirilə bilər”.

Məhkəmə bu şikayəti qəbuledilən hesab edib.

Hökumət bildirib ki, daxili məhkəmələr ərizəçinin məhkəməyəqədər həbsi üçün kifayət qədər və əsaslı səbəblər göstəriblər. Onlar ərizəçinin İranla uzunmüddətli və möhkəm əlaqəyə malik olmasını və ora səyahət etmək arzusunu bildirməsini nəzərə alıb.

Məhkəmənin qiymətləndirməsi

Məhkəmə öz presedent hüququnda təsbit olunmuş və Buzadji Moldova Respublikasına qarşı [GC] (№ 23755/07, §§ 84‑91, 5 iyul 2016) işində müəyyən edilmiş ümumi prinsiplərə istinad edərək həmin prinsiplərin hazırkı işə aid olduğunu bildirib.

5-ci maddənin 3-cü bəndinin məqsədləri üçün nəzərə alınmalı olan müddətə gəldikdə, Məhkəmə qeyd edib ki, bu müddət ərizəçinin həbs edildiyi 22 fevral 2017-ci ildə başlayıb və Masallı Rayon Məhkəməsi tərəfindən məhkum edildiyi 3 iyul 2017-ci ildə başa çatıb. Buna görə də ərizəçi ümumilikdə dörd ay on bir gün həbsdə saxlanıb.

Məhkəmə qeyd edib ki, daxili məhkəmələr ərizəçinin həbsi ilə bağlı qərarlarında standart şablondan istifadə edib və bu əsasları nəyə görə ərizəçinin işinə uyğun hesab etdikləri ilə bağlı heç bir səbəb göstərmədən bir sıra həbs əsaslarını mücərrəd və stereotip şəkildə təkrarlamaqla məhdudlaşdırıb.

Məhkəmə bildirib ki, bundan əvvəl dəfələrlə oxşar nöqsanların qeyd edildiyi və ətraflı təhlil edildiyi Azərbaycanla bağlı əvvəlki işlərdə 5-ci maddənin 3-cü bəndinin pozulduğunu müəyyən edib (bax, digərləri ilə yanaşı, Fərhad Əliyev Azərbaycana qarşı, № 37138/06, §§ 191‑94, 9 noyabr 2010; Muradverdiyev Azərbaycana qarşı, № 16966/06, §§ 87-91, 9 dekabr 2010-cu il və Zayidov Azərbaycana qarşı, № 11948/08, §§ 64‑68, 20 fevral 2014-cü il).

Məhkəmə həmçinin Hökumətin iddialarını qəbul edə bilməz ki, yerli məhkəmələr ərizəçinin İranla uzun və möhkəm əlaqəyə malik olmasını və oraya səfər etmək arzusunu ifadə etməsi faktını nəzərə alıblar, çünki yerli məhkəmələrin qərarlarında belə bir fakta istinad olunmayıb, mülahizələrdə həmçinin bununla bağlı heç bir izahat və ya məlumat təqdim ediləyib (bax: Əzizov və Novruzlu Azərbaycana qarşı, № 65583/13 və 70106/13, § 58, 18 fevral 2021-ci il).

Bütün bunları nəzərə alaraq MəhkəməKonvensiyanın 5-ci maddəsinin 3-cü bəndiin pozuntusunu tanıyıb.

Məhkəmə hesab edib ki, Konvensiyanın 5-ci maddəsinin 4-cü bəndinə əsasən şikayətin qəbuledilənliyini və mahiyyətini araşdırmağa ehtiyac yoxdur.

Həmçinin Məhkəmə Konvensiyanın 6.2-ci maddəsi ilə bağlı şikayəti açıq-aşkar əsassız hesab edib və Konvensiyanın 35-ci maddəsinin 3-cü bəndinin (a) və 4-cü bəndlərinə uyğun olaraq rədd edib.

KONVENSİYANIN 9-cu MADDƏSİNİN EHTİMAL OLUNAN POZUNTUSU

Konvensiyanın 9, 10, 11 və 14-cü maddələrinə əsaslanaraq ərizəçi şikayət edib ki, məsciddə cümə namazını təbliğ etmək və qılmaq üçün onun cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi Konvensiya ilə qorunan hüquqlarının pozulmasıdır.

İşin hallarını nəzərə alaraq, Məhkəmə hesab edib ki, ərizəçinin şikayəti Konvensiyanın 10, 11 və 14-cü maddələrinə əsasən ayrıca məsələ qaldırmır və yalnız Konvensiyanın 9-cu maddəsinə əsasən baxılmalıdır (bax: Radomilja və digərləri v Xorvatiya [GC], № 37685/10 və 22768/12, § 126, 20 mart 2018-ci il).

Konvensiyanın 9-cu maddəsi aşağıdakıları təsbit edir:

“1. Hər kəsin fikir, vicdan və din azadlığı hüququ var; bu hüquqa öz dinini və ya əqidəsini dəyişmək azadlığı, öz dininə və ya əqidəsinə həm təkbaşına, həm də başqaları ilə birlikdə etiqad etmək və açıq yaxud şəxsi qaydada ibadəti, təlimləri, dini və mərasim ayinlərini yerinə yetirmək azadlığı daxildir.
2. Öz dininə və baxışlarına etiqad etmək azadlığı yalnız ictimai asayiş maraqları naminə, ictimai qaydanı, sağlamlığı yaxud mənəviyyatı qorumaq üçün və ya digər şəxslərin hüquq və azadlıqlarını müdafiə etmək üçün qanunla nəzərdə tutulmuş və demokratik cəmiyyətdə zəruri olan məhdudiyyətlərə məruz qala bilər.”.

Qəbuledilənlik

Məhkəmə bu şikayəti qəbuledilən hesab edib.

Ərizəçi şikayətini davam etdirərək bildirib ki, məsciddə cümə namazını təbliğ etmək və qılmağa görə onun cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi öz dinini etiqad etmək hüququna əsassız müdaxiləyə bərabərdir. O, iddia edib ki, sözügedən müdaxilə qanunla nəzərdə tutulmayıb və demokratik cəmiyyətdə zəruri deyil.

Hökumət razılaşıb ki, ərizəçinin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi onun öz dinini etiqad etmək hüququna müdaxilə təşkil edib və qeyd edib ki, həmin müdaxilə Cinayət Məcəlləsinin 168-1.3.1-ci maddəsi ilə nəzərdə tutulub və “ başqalarının hüquq və azadlıqlarının qorunması”nin elementi kimi ictimai asayişin və “birgə yaşamaq” şəraitinin qorunması kimi qanuni məqsəd güdüb.

Sözügedən hüquqi müddəanın məqsədi qanunun aliliyini, dünyəviliyi, plüralizmi və demokratik dövlətlərin konstitusionallığını tanımayan və təhdid edən yad dini ekstremist və fundamentalist ideologiyaların mənfi təsirlərinin qarşısını almaq və əhalini bu cür informasiyaların yayılmasının mənfi nəticələrindən qorumaqdır.

Şəriətin demokratik dəyərlərlə uyğunsuzluğunu göstərən Məhkəmənin presedent hüququna əsaslanaraq və bu kontekstdə dövlətə verilən geniş qiymətləndirmə sərhədini nəzərə alaraq, Hökumət bildirib ki, hazırkı işdə qanunla qoyulmuş qadağalar ola bilər və bu qadağalar qarşıya qoyulan məqsədlə mütənasib hesab edilir.

Məhkəmənin qiymətləndirməsi

Məhkəmə qeyd edib ki, ərizəçinin məsciddə cümə namazını təbliğ etdiyinə və qıldığına görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunduğuna görə onun dini etiqad azadlığı hüququna müdaxilə edildiyi tərəflər arasında mübahisə predmeti deyil və Məhkəmə də bu fikri bölüşür (müqayisə edin Serif Yunanıstana qarşı, № 38178/97, § 39, AİHM 1999-IX və Perry Latviyaya qarşı, № 30273/03, § 56, 8 noyabr 2007-ci il).

Məhkəmə bildirib ki, müdaxilə Konvensiyanın 9-cu maddəsinin ikinci bəndində göstərilən meyarlara cavab vermədiyi təqdirdə onu pozmuş hesab olunur. Buna görə də Məhkəmə müdaxilənin “qanunla nəzərdə tutulmuş” olub-olmadığını, maddədə sadalanan qanuni məqsədlərdən birini və ya bir neçəsini güdüb-güdmədiyini, həmin paraqraf və bu məqsəd və ya məqsədlərə nail olmaq üçün “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olub-olmadığını müəyyən etməlidir.

Məhkəmə qeyd edib ki, ərizəçinin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi Cinayət Məcəlləsinin 168-1.3.1-ci maddəsinə əsaslanırdı və bu maddə həmin vaxtda öz dini təhsilini xaricdə almış Azərbaycan Respublikası vətəndaşının İslam dini ayin və mərasimlərini yerinə yetirməsini cinayət hesab edirdi. Bu qanun əlçatan və gözlənilən idi və buna görə də onun dini etiqad azadlığı hüququna müdaxilə Konvensiyanın 9-cu maddəsinin 2-ci bəndi mənasında “qanunla nəzərdə tutulmuşdu.

Məhkəmə qeyd edib ki, Hökumət bildirib ki, müdaxilə “ictimai asayişin qorunması” və “başqalarının hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin” elementi kimi “birgə yaşamaq” şəraitinin qorunması qanuni məqsədlərinə xidmət edib”. Məhkəmə müdaxilənin ictimai asayişin qorunmasına dair qanuni məqsəd güddüyünü güman edərək davam edəcək (bax: Serif, yuxarıda adı çəkilən, § 45 və Masayev Moldovaya qarşı, № 6303/05, § 25, 12 may 2009-cu il).

(iii) Demokratik cəmiyyətdə zərurilik

(α) Ümumi prinsiplər

Məhkəmə bir daha qeyd edib ki, 9-cu maddədə təsbit edildiyi kimi, fikir, vicdan və din azadlığı Konvensiyanın mənasında “demokratik cəmiyyətin” əsaslarından biridir. Bu azadlıq öz dini ölçüsündə möminlərin şəxsiyyətini və onların həyat anlayışını təşkil edən ən həyati elementlərdən biridir, eyni zamanda ateistlər, aqnostiklər, skeptiklər və inanmayanlar üçün qiymətli bir sərvətdir. Demokratik cəmiyyətdən ayrılmaz, əsrlər boyu qazanılmış plüralizm ondan asılıdır. Bu azadlıq, inter alia, dini etiqadlara sahib olmaq və ya olmamaq və dinə etiqad etmək və ya etiqad etməmək azadlığını nəzərdə tutur (bax, digər orqanlar arasında, Kokkinakis Yunanıstana qarşı, 25 may 1993-cü il, § 31, A seriyası № 260- A; Buscarini və başqaları San Marinoya qarşı [GC], № 24645/94, § 34, AİHM 1999-I; S.A.S. Fransaya qarşı [GC], № 43835/11, § 124, AİHM 2014 (çıxarışlar); və İzzettin Doğan və başqaları Türkiyəyə qarşı [GC], № 62649/10, § 103, 26 aprel 2016-cı il).

Dini etiqad azadlığı ilk növbədə fərdi düşüncə və vicdan məsələsidir. 9-cu maddənin birinci bəndində göstərilən hər hansı dini inanca sahib olmaq, dini və ya əqidəni dəyişdirmək hüququn bu aspekti mütləq və şərtsizdir. Bununla belə, 9-cu maddənin 1-ci bəndində daha sonra qeyd olunduğu kimi, dini etiqad azadlığı eyni zamanda insanın öz əqidəsini tək və şəxsi şəkildə ifadə etmək azadlığını, həm də başqaları ilə birlikdə və ictimai yerlərdə etiqad etmək azadlığını əhatə edir. Dini inancın təzahürü müxtəlif formalarda, yəni ibadət, təlim, təcrübə və ayinlər şəklində ola bilər f(bax: Kokkinakis, yuxarıda adı çəkilən, § 31 və Leyla Şahin Türkiyəyə qarşı [GC], № 44774/98, § 105, AİHM 2005‑ XI).

Konvensiyanın 9-cu maddəsinin 2-ci bəndinin şərtlərinə əsasən, dini etiqad azadlığı hüququna istənilən müdaxilə “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmalıdır. Müdaxilə qarşıya qoyulan qanuni məqsədə mütənasibdirsə və milli hakimiyyət orqanlarının haqq qazandırmaq üçün irəli sürdüyü səbəblər “müvafiq və kifayət qədərdirsə” və “təcili sosial ehtiyaca” cavab verirsə qanuni məqsəd üçün “demokratik cəmiyyətdə zəruri” hesab olunur (bax: İzzettin Doğan və başqaları, yuxarıda qeyd olunan, § 105).

Özünün bərqərar olmuş presedent hüququna əsasən, Məhkəmə müdaxilənin zəruri olub-olmaması və nə dərəcədə zəruri olduğuna dair qərar qəbul edərkən Konvensiyanın iştirakçısı olan dövlətlərə müəyyən mülahizə sərbəstliyi qoyur. Lakin Avropa nəzarəti həm müvafiq qanunvericiliyə, həm də qərarların tətbiqinə tətbiq olunur. Məhkəmənin vəzifəsi milli səviyyədə görülən tədbirlərin prinsipial və mütənasib olub-olmadığını müəyyən etməkdir (bax: Masayev, yuxarıda adı çəkilən, § 24).

Həmin prinsiplərin hazırkı işə tətbiqi

Məhkəmə qeyd edib ki, ərizəçi 20 avqust 1992-ci ildə qəbul olunan istisnasız olaraq xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikası vətəndaşının İslam dini ayin və mərasimlərini yerinə yetirməsini qadağan edən “Dini etiqad azadlığı haqqında” qanuna müvafiq vaxtda müəyyən edilmiş qadağaya əsaslanan Cinayət Məcəlləsinin 168-1.3.1-ci maddəsi ilə məhkum edilib.

Məhkəmə qeyd edib ki, ərizəçinin həyata keçirdiyi İslam dini ayin və mərasimlərində demokratik cəmiyyətin idealları və dəyərlərinə uyğun olmayan, məsələn, nifrət, ayrı-seçkilik və ya dözümsüzlük yaymaq, qızışdırmaq və ya əsaslandırmaq kimi hər hansı ifadə və ya hərəkət təşkil etdiyinə dair heç bir əlamət yoxdur. Beləliklə, o, yalnız 2015-ci ilin dekabrında xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarına şamil edilən yeni qanuni tələblərə əməl etmədiyinə görə cəzalandırılıb.

Hökumət xaricdə dini təhsil almış Azərbaycan Respublikası vətəndaşının İslam dini ayin və ayinlərini yerinə yetirməsinin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsinin səbəbini dini ekstremizmə qarşı mübarizə və demokratik dəyərlərin qorunması kimi izah etmişdir (bax: 65-ci bənd). -66 yuxarıda). Məhkəmə Azərbaycan dövlətçiliyində dünyəviliyin fundamental əhəmiyyətindən və cavabdeh dövlətin dini tolerantlığa sadiqliyindən xəbərdardır. Bununla belə, o, Hökumətin arqumentini qəbul edə bilməz ki, ərizəçinin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi dövlətin dini ekstremizmə qarşı mübarizəsi və demokratik dəyərlərin müdafiəsi baxımından demokratik cəmiyyətdə zəruridir.

Bununla əlaqədar olaraq, Məhkəmə ilkin olaraq qeyd edib ki , o, Venesiya Komissiyasının və ATƏT/DTİHB-nin 681/2012 saylı qərarında, şəxsin yalnız təhsil aldığı yerə görə dini etiqad azadlığı hüququnun həyata keçirilməsinə qoyulan məhdudiyyətin lüzumsuz sərt xarakterini vurğulayan 1 saylı Birgə Rəydə ifadə olunan narahatlıqları bölüşür. Xüsusilə, Məhkəmənin fikrincə, şəxsin təhsil aldığı yerə görə sadəcə dini ayin və mərasimləri yerinə yetirməsinə görə cəzalandırılmasını Konvensiyanın 9-cu maddəsi ilə qorunan dini etiqad azadlığının həyata keçirilməsinə çətin ki, uyğun hesab etmək olar (müqayisə et Serif, yuxarıda göstərilən, § 51).

Bundan əlavə, Məhkəmə xaricdə dini təhsil almış hər hansı şəxsin İslam dini ayin və mərasimlərini yerinə yetirməsinin qadağan olunmasını dini ekstremizmə qarşı mübarizənin müvafiq aləti ola biləcəyinə inanmır. Bununla əlaqədar Məhkəmə qeyd edib ki, aydındır ki, məhdudiyyətlər dini ifadənin məzmununu və ya onun çatdırılma tərzini tənzimləmədiyinə görə, onlar cəmiyyəti dini ekstremizmdən və ya dözümsüzlüyün hər hansı digər formalarından qorumaq üçün uyğun deyil (Ossewaarde Rusiyaya qarşı, № 27227/17, § 45, 7 mart 2023-cü il). Bu şəraitdə Məhkəmə ərizəçinin dini etiqad azadlığı hüququna edilən müdaxilənin hər hansı “təcili sosial ehtiyacı” təmin etdiyi qənaətinə gələ bilməz.

Nəticədə Məhkəmə ərizəçinin başqaları ilə birlikdə və ictimai yerlərdə öz dinini ibadət və tədris yolu ilə ifadə etmək hüququna müdaxilənin 9-cu maddənin 2-ci bəndinə əsasən “ictimai asayişin qorunması” üçün “demokratik cəmiyyətdə zəruri” olmadığı qənaətinə gəlib.

Müvafiq olaraq, Məhkəmə Konvensiyanın 9-cu maddəsinin pozuntusunu tanıyıb.